پارچه شناسی: پارچه های دست بافت

پارچه بافی، اوج هنر صنعت گران دستی در استان یزد

پارچه بافی از جمله فعالیت های پر رونق دستی دراستان یزد است که جلوه ای

از خلاقیت و ذوق هنرمندان دارالعباده را به نمایش می گذارد.

در نقاط مختلف این استان کارگاههای متعدد نساجی دایر است و دلیل رونق

آن کشتزارهای پنبه بوده است و هر چند به علت کم آبی، کشت پنبه دراین استان

صورت نمی گیرد ولی صنعت نساجی با تامین مواداولیه ازدیگر نواحی کشور، همچنان به حیات خود ادامه می دهد.

اگرچه دستگاههای بافندگی سنتی به ماشین های جدید تبدیل شده و روز به روز

صنایع نساجی ماشینی در حال توسعه و پیشرفت است، اما فرآورده های دستی آن

از اهمیت زیادی برخوردار است.

هنوز بافته های پنبه ای، پشمی،ابریشمی و پارچه های تهیه شده ازالیاف مصنوعی

در میان مسافران و ساکنان یزدی طرفداران و مشتریان زیادی دارد.

پارچه های دستباف استان یزد از تنوع، کمیت و کیفیت قابل توجهی در کشور

برخوردار است که در بطور مختصر به مهمترین آنها اشاره می شود.

دست هایی که به فراموشی سپرده شدند

پارچه هایش متعلق به امروز و دیروز نیستند، دستمالهای زیبای شهر یزد از جاده ابریشم به تمام جهان فرستاده می شد و جایگاه این بافته های زیبا در یاد و خاطره نوستالژیک ما و شاید تمام ایرانیان غیر قابل انکار باشد. از شرق تا غرب، از هند گرفته تا شمالی ترین شهرهای دریای خزر از ترمه های بسیار زیادی که برای مردم کشمیر بافته می شد تا کارخانه های نساجی که در شمال ایران ساخته شده اند همه وامدار هنر صنعتگران یزدی بودند.

شعربافی سنتی (پارچه بافی در گویش یزدی ها) که با دستگاه قدیمی پارچه بافی بافته می شد، اکنون در یزد منسوخ شده است و حالا دیگر اکثر صنعتگران با ماشین صنعتی به کار بافندگی مشغول هستند.

زری بافی ها، در موزه ها پیدا می شوند

زری، نفیس ترین و افسانه ای ترین دست بافته منسوخ شده ایرانی است که در روزگار رونق و رواج خود شهرتی عالم گیر داشته و هم اکنون نمونه هایی از آن زینت بخش موزه ها و سایر مراکز هنری ایران و دیگر کشورهای جهان هستند. هرچند در تاریخ نساجی ایران زمان پیدایش زری ناپیداست، ولی به طور اجمال از تاریخ و کتب قدیمه چنین استنباط می شود که نخست در زمان هخامنشیان و سپس در زمان ساسانیان بافتن پرده ها و پارچه های زری رواج داشته وبرای تزئین کاخهای سلاطین و کلیساهای جهان به کار می رفته است. مرکز عمده زری بافی ایران در گذشته یزد بوده است و از این شهر به دیگر نقاط جهان صادر می شده است.

پارچه‌ زربفت

مواد اولیه پارچه‌های زربفت شامل بهترین نوع ابریشم طبیعی و گلابتون است.

گلابتون رشته‌ای سیمی بسیار نازک می‌باشد که درون آن یک رشته نخ ابریشم قرار دارد و روی آن لایه‌ای از زر (طلا) کشید‌ه شد‌ه است. چیزی که باعث درخشش و ارزش پارچه‌های زربفت می‌شود، همین گلابتون می‌باشد.

در ساخت این پارچه نیز مانند بسیاری از منسوجات بافتنی از دو گروه نخ تار و پود استفاده می‌شود. در زری بافی سنتی جنس نخ تار و نخ پود از ابریشم بوده و به همین دلیل دارای شفافیت و لطافت خیره‌کننده‌ای است. نکته‌ی دیگر در بافت این پارچه‌ها استفاده از نخ‌های نازک زرین یا سیمین (گلابتون) در پود پارچه می‌باشد.

رنگ‌بندی این پارچه چندان پیچید‌ه نیست و بافنده با استفاده از همین رنگ‌بندی ساده طرح و نقش منحصر‌به‌فردی به وجود می‌آورد.

 در طول تاریخ برای ساخت این پارچه از ابریشم خالص استفاده می‌شد اما امروز این پارچه را با الیاف پشمی، پنبه یا الیاف مصنوعی نیز می‌سازند.

دندانی بافی ترکیبی ساده اما پرزحمت:

دندانی یا گل خورد با جامه زرتشتیان یزد نیز شهرت دارد و در حال حاضر به این بافت اصیل کمتر توجه شده و دارای شیوه بافتی ظاهراً ساده اما پرزحمت می باشد و برای تولید آن ابتدا گره هایی کوچک در پارچه زده می شود و به همین جهت نقش اساسی و اصلی آن به صورت کلی ساده است، معمولاً در اطراف آن یک رشته گل های هفت رنگ نیز تولید می شود که دارای ۴ ترنج ۴ گوش به رنگ قهوه ای متمایل به سیاه در وسط و در میان ترنج نقوش مدور با شیوه دندانی و به رنگ سفید آجری بافته می شود و سرانجام در نوار قرمز و سیاه با حاشیه گلهای دندانی به صورت دایره هایی با خطوط حاشیه دار ، ترکیب ساده ولی دلنشین را تکمیل می کند. این رشته نیز در یزد منسوخ شده است.

ترمه”،

از جمله پر پیشینه ترین منسوجات دستباف ایران است که قرنها معرف

هنریزد درزمینه نساجی بوده وهم اکنون نیز تولید عمده و گسترده آن در انحصار

این استان است.

ترمه پارچه ارزشمندی است و اگر به صورت دستی بافته شود از ابریشم طبیعی، پشم و مقدار کمی نخ به دست می‌آید. اما ترمه‌های ماشینی از پلی‌استر و یا ابریشم مصنوعی بافته می‌شوند.

به صورت کلی به دستگاه ‌هایی که به طور دستی با آن‌ها پارچه می‌بافند دستگاه “شعربافی” گفته می‌شود. دستگاه ترمه بافی هم چیزی است از همین خانواده.

وقتی ترمه های موجود از گذشته را که مورد بررسی قرار میدهیم متوجه میشویم که ترمه بافی بسیار کار پر زحمت و سختی به شمار می آید. زیرا که بافت آن با دستگاه بافت ترمه نیازمند صرف وقت و دقت بسیار زیادی بوده است. با دستگاه بافت ترمه چوبی در یک روز میشد 20 تا 25 سانتی متر بافت.

امروزه ترمه بافی بصورت ماﺷﻴنی و مدرن انجام میگردد . در سال 1809 با اختراع دستگاه تشکیل دهنده ژاکارد توسط شارل ماری مکانسین فرانسوی ، این صنعت که تا آن زمان به صورت دستی انجام می گرفت به صورت مکانیزه درآمد.

در ماشین های بافندگی عملیاتی مانند : دفتین زدن – پودگذاری –تشکیل دهنه و غیره توسط نیروی مکانیکی انجام می شود. ولی چنانچه نخ روی ماسوره تمام شود کارگر باید ماشین را متوقف سازد و ماسوره پر را جایگزین ماسوره خالی کند.

همچنین کارگر باید به مجرد پاره شدن نخ پود یا نخ تار ماشین را متوقف کند تا از ایجاد عیوب مختلف در پارچه جلوگیری نماید.با این توضیح می توان نتیجه گرفت که ماشین های بافندگی سنتی احتیاج به کارگر زیادی دارد. در حقیقت در دورانی که کارخانجات بافندگی مجهز به ماشینهای اتوماتیک نبودند، هر ماشین نیاز به یک کارگر داشت. علاوه براین توقف ماشین جهت تعویض ماسوره سبب میشود تا راندمان ماشین به طور قابل ملاحظه ای کاهش یابد. این مسائل سبب شد که به مرور ماشین های بافندگی به مکانیزم هایی مجهز شود که عملیات فوق را به صورت اتوماتیک انجام داده باعث شوند یک کارگر بتواند با چند ماشین کار کند.

اتوماتیک شدن ماشین های بافندگی در اواخر قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم به کمال رسید. درحال حاضر استفاده از دستگاه های ژاکارد در ترمه بافی رواج یافته و گروه زیادی از بافندگان ترمه به آن اشتغال دارند .

ﺷﻴوهﻯ بافت ترمه سنتی

ترمه دستی در قدﻳم دو نفره بوده بافندهﺍﻯ که ﭘﺎﻳﻴﻦ بوده شماره ها را می گفته و کسی که بالا نشسته بود گوشواره را میﻛﺸﻴد.

در دستگاهی که در زندان اسکندر قرار دارد آقای ملک ثابت” گوشواره کش” را حذف کرده‚ و شماره ها را از بالا به ﭘﺎﻳﻴﻦ آورده است و دستگاه ﻳک نفره شده است. اﻳشان اﻳن کار را ﭘﻴشرفت می داند.

بافندهﺍﻯ که در ﭘﺎﻳﻴﻦ بوده شماره ها را می خوانده شخصی که بالا بوده و به آن” جاکار” گفته می شده‚ شماره ها را می ﻛﺸﻴده. مثل ۹‚۲۸ ‚۵‚۱۰ وقتی شماره ها را می ﻛﺸﻴده‚ بافندهﺍﻯ که ﭘﺎﻳﻴﻦ بوده ماکو را می انداخته و پود را می ﻛﺸﻴده سپس با فشار دﻓﺘﻴﻦ روی کار پود کوﻴده می شود. دﻓﺘﻴﻦ کار را محکم می کند.

بعد برای پود دوم دوباره ﻳک سری شماره را می خواند. بعضی شماره ها سر جای خود می ماند و بعضی دﻳگر ﻛﺸﻴده می شود. سپس ماکو را انداخته و پود دوم را می کشد.بعد از اﻳن کار همهﻯ شماره ها را در می آورد و به ﻫﻤﻴﻦ منوال کار ادامه می ﻳابد.

اجزای دستگاه ترمه سنتی و کار آنها

نخ هاﻳﻲ که به گوشواره ها وصل است درپشت کار به نخ های نارنجی رنگی وصل است که به آنها” زه” گفته می شود. در ﭘﺎﻳﻴﻦ اﻳن نخ ها ﻣﻴله هاﻳﻲ را می ﺑﻴﻨﻴﻢ آنهاﻳﻲ که صورتی رنگ است که به آنهاﻧﻴز” زه” می گوﻳند که در ترمه های ماﺷﻴنی ﻧﻴز وجود دارد.

میله هاﻳﻲ که در ﭘﺎﻳﻴﻦ کار آوﻳزان است” وزنه” نام دارد. ﻣﻴله هاﻳﻲ کهﺑﻴن وزنه و زه قرار دارد” گرت” ناﻣﻴده می شود. در وسط ﻣﻴله ی گرت سوراخی است که نخ ها از آن عبور می کنند وقتی که شماره ها را می ﻛﺸﻴﻢ می خوﺍﻫﻴﻢ که دهانه ی  کار باز شود و ماکو رد شود و نقش اﻳجاد شود.

برای انکه نخ سفت گرفته شود و شل  نباشد وزنه آوﻳزان میﻛﻨﻴﻢ هر وزنه ۷۰ گرم است.   در عکس بالا زه، گرت، وزنه و دﻓﺘﻴﻦ دﻳده میشود.

بعد” نی پشت کار” قرار دارد.وﻅﻴﻔﻪ ی اﻳن نی ها ضربدری کردن نخ ها است.  نخ هااز گرت صاف ﺑﻴرون می آﻳد تا به نی برسد٫ تا نی بعدی بعد از اﻳن نی٫ نخ ها ضربدر می شوند اﻳن دو تا نی وسط فاخته برای اﻳن است که نخ هاﻳﻲ که پاره می شوند را در راستای خودش ببرﻳم توی گرت.به اﻳن نی ها “صاف ﮔﻴر” ﻧﻴز گفته می شود.

نی ها، صاف ﮔﻴﺮ، ﻣﻨﺠﻨﻴق وچله ﭘﻴﭻ دراﻳﻦ عکس مشاهده می شود.

پس از نی” ﻣﻨﺠﻨﻴق قرار دارد روی ﻣﻨﺠﻨﻴﻖ قرقره هاﻳﻲ است نخ ها روی اﻳﻦ قرقره می چرخند در دستگاه ترمه ی قدﻳمی قرقره چوبی بوده اما در اﻳﻦ دستگاه آقای ملک ثابت آنها را فلزی کرده .نخ ها از روی قرقره ها رد شده و به طرف ﭘﺎﻳﻴﻦ آوﻳزان است در ﭘﺎﻳﻴﻦ نخ ها روی چو بهاﻳﻲ که به آنها” چله ﭘﻴﭻ ” گفته می شود ﭘﻴﭽﻴﺪه شده زﻳر چله ﭘﻴﭻ ﻛﻴﺴﻪ هاﻳﻲ آوﻳزان است که با خاک پر شده که به آنها وزنه می گوﻳند ﻣﻴزان خاک درون ﻛﻴﺴﻪ بستگی به دهان کار دارد برای ﻣﻴزان شدن دهان کار که شل نباشد.

ﺷﻴﻮه ی چله کشی

بر روی زﻣﻴﻦ دستگاه چوبی قرار دارد.که به ان” چری” می گوﻳند.در زبان چله کشی” زری” می گوﻳند. روی اﻳﻦ دستگاه ﻣﻴﻠﻪ هاﻳﻲ قرار دارد.تعداد اﻳﻦ ﻣﻴﻠﻪ ها بستگی دارد به اﻳنکه چقدر خواسته باﺷﻴﻢ.

به دﻳﻮار روبرو ﻧﻴز دو چوب عمودی به فاصله ۵ متر زده شده که روی اﻳﻦچوبها ﻧﻴز ﻣﻴﻠﻪ هاﻳﻲ قرار دارد.ماسوره را روی ﻳکی از ﻣﻴﻠﻪ ها بار می گذارﻳﻢ. نخ ماسوره را ﻛﺸﻴﺪه تا به ﻳکی از چوب های روی دﻳﻮار برﺳﻴﻢ. نخ را دور ﻳکی از ﻣﻴﻠﻪ ها پیچیده ومی ﻛﺸﻴﻢ می روﻳﻢ تا به ﻣﻴﻠﻪ ی بعد برﺳﻴﻢ به هر ﻳکی صد تا می زﻧﻴﻢ.

تعداد ﻣﻴﻠﻪ ها بستگی به تعداد نخ دارد.متراژ هر چقدر خواﺳﺘﻴﻢ ١٠٠ متر ۱۲۰ متر می اندازﻳﻢ روی ﻣﻴﻠﻪ.چله کشی را که انجام دادﻳﻢ دور دست می ﭘﻴﭽﺎﻧﻴﻢ و می اورﻳﻢ توی زه قرار می دﻫﻴﻢ.چله ترمه مشکی است.

“دستمال”:

بافت دستمال ، یکی از شاخه های صنعت نساجی در استان یزد است که با دستگاههای سنتی و تک فاز انجام می شود.

در یزد، سه نوع دستمال عشایری، ابریشمی و مرسریزه تولید می شود که نوع

اول آن درابعاد 120 در120 سانتیمتراست و ماده اولیه آن نخ ابریشم مصنوعی

است.

نوع دوم دستمال یزدی به ابعاد 125 در 125 سانتیمتراست که با نخ ابریشمی

بافته می شود و بافت آن در مقایسه با نوع اول پیچیده و دشوارتر است.

دستمال مرسریزه نیز به ابعاد 90 در 90 سانتیمتر که با استفاده ازنخی به

همین نام بافته می شود.

دارایی بافی به روش ماشینی ادامه دارد

پارچه های دارایی که در سالهای گذشته در یزد تولید می گردید تماماً از ابریشم طبیعی بوده و از رنگهای سنتی و گیاهی نیز استفاده می شده ولی در حال حاضر از نخ ویسکوز برای تار و از ابریشم مصنوعی یا ویسکوز برای پود استفاده می شود .با نوع و شیوه بافت دارایی انواع پارچه جهت مصارف مختلفی همچون‌ رولحافی، بقچه سوزنی و رومیزی تولید می شود. با استمرار این شیوه از سالها پیش و با پیاده نمودن طرحها و نقشه های بی شماری و با پیاده نمودن از ساده ترین تا پیچیده ترین و همچنین نقشهای هندسی این هنر ـ صنعت از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و هنوز هم از آن نام و نشانی به جاست. پارچه های دارایی را هیچ گاه مانند هم نمی توان یافت و هر کدام نرمی و مواجی ویژه و مخصوص به خود را دارد که آن را از انواع دیگر بافتهای رنگین و کلافه ای (باتیک) متمایز می سازد.

رمضان رضایی آخرین نسل بافت دارایی است که در کارگاه کوچکی هنوز به این کار ادامه می دهد. کیفیت پارچه های دستباف اصلا قابل مقایسه با ماشینی نیست. چون در بافت سنتی و دستی نخها قبل از بافت رنگ می شوند. اول طرح روی نخ طراحی شده، بعد از آن بافته می شوند. اگر قرار باشد صنایع دستی را با رنگ های شیمیایی ببافیم که دیگر ارزشی ندارد. متاسفانه اراده ای ملی برای حفظ صنایع دستباف وجود ندارد. من معتقدم اگر صنایع دستی بر اساس هویت اصیل خودش احیا شود از لحاظ کیفیت و بافت ارزشش چند برابر پارچه های ماشینی است. باید صنایع دستی احیا شوند، چون هویت صنعت نساجی ما را می سازد و بدون حمایت دولت این کار محقق نمی شود.

شعربافی همان پارچه بافی یزدی است

۱۸۰۰ سال از قدمت واقعی شهر یزد می گذرد. نوادگان بهرام گور سازندگان شهر یزد هستند. اولین گامی که مردم یزد در زمینه نساجی برداشتند بر می گردد به دوره سلجوقیان و با بافندگی نخ و پارچه این کار را اغاز کردند. در ابتدا با پنبه و پشم و بعدا به علت مجاورت با جاده ابریشم، با ابریشم پارچه بافی می کردند. به همین دلیل هم یزدی ها به مجموع مشاغل نساجی سنتی یزد از قبیل دارایی بافی، احرامی بافی، ترمه بافی و غیره را که به وسیله دستگاه سنتی بافندگی بافته می شود را  شعربافی (ابریشم بافی) می گویند. در قدیم شغل اکثر مردم یزد شعربافی یا مشاغلی در رابطه با آن مثل نخ ریسی، رنگرزی و تهیه ابریشم بوده است.

قناویز:

نوعی پارچه كه در سالهای گذشته در یزد بافته می‌شده است قناویز نام دارد كه متاسفانه در حال حاضر بافت آن دیگر انجام نمی شود.

این پارچه باعرضهای 80*90 سانتی متری بافته‌ می‌شده که برای بافت قناویز باعرض 70 سانتی متر 30 چله و با عرض 90 سانتی متر 42 چله به كار می‌رفته است. و یك بافنده روزانه 5 تا 6 قناویز می بافته است.

نخ مورد مصرف نیز ابریشم مصنوعی بوده و به عنوان آستر لباس مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

احرامی بافی

،بافت پارچه‌ای به نام «احرامی» است با تار و پود پنبه‌ای که معمولا در اندازه‌های 70*100 سانتی متر و دیگری 90*120 سانتی‌متر تهیه می‌شود. با عرض 70 سانتی متر دارای 22 چله و با عرض 90 سانتی متر دارای 28 چله است. یك نفر بافنده می‌تواند روزانه 4 عدد احرامی به ابعاد 70*100 سانتی‌متر ببافد. این نوع پارچه‌ها بیشتر مورد مصرف حجاج قرار می گیرد.

ارمك بافی:

ارمک بافی یكی از فعالیت‌های دستبافی و خانگی موجود در استان یزد محسوب می‌گردد. تهیه پارچه‌های دستباف ارمك در گذشته قبل از توسعه كارخانجات وماشین های برقی نساجی در شهرستان یزد رواج فراوانی داشته است ولی اكنون به سبب افزایش منسوجات ماشینی متنوع با كیفیت بهتر و گسترش عرضه آنها با قیمت كمتر از فعالیت ارمك بافی با وسائل دستی به مقدار زیادی كاسته گردیده است.

پایان…